Halen mecliste görüşülmekte olan yeni sosyal güvenlik yasa tasarısı emeklilik yaşı ve prim ödeme gün sayısı gibi pek çok konuda çalışanların aleyhinde olumsuzluklar getiriyor. Ebeveynler de tasarının yasalaşmasından önce çocuklarını sigortalı yaparak bu olumsuzluklardan koruma telaşı içine girdiler. Durum öyle bir hal aldı ki anne ve babalar şirketi olan yakın çevrelerindeki herkesten çocuklarını sigortalı yapmaları konusunda ricada bulunmaya başladılar.
Çalışma Bakanı’nın yaptığı bir açıklamaya göre son dönemde sigortalı olanların sayısı 40 bini geçti ve bu yeni sigortalıların gerçekte bir işyerinde çalışmadıkları tespit olunursa sigortalılıkları iptal edileceği gibi, ödedikleri primlerde kendilerine iade olunmayacak.
Hal böyle olunca bizde insanlarımızın boş yere zaman ve kaynak israf etmelerini önlemek amacıyla bu yazımızla yasal mevzuatımıza ilişkin bazı konulara dikkat çekmek istedik. Çünkü ülkemizde çocukların çalışmaları, dolayısı ile de sigortalı olmalarına ilişkin mevzuatımız bazı düzenlemeler içermektedir.
Öncelikle çalışma hakkı Anayasal ve temel haklarımızdan biridir. Ancak yine Anayasamızda kimsenin yaşına ve cinsiyetine uygun olmayan işlerde çalıştırılamayacağı, ayrıca küçüklerin, kadınların, ruhi ve bedeni yetersizliği olanların çalışma şartları bakımından özel olarak korunmaları hükmü yer almaktadır. (1)
Gerek Anayasamızın bu maddesi çerçevesinde ve gerekse ülkemizin de imzaladığı Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO) sözleşmelerinin (2) gereği olarak çocuk işçiliğin önlenmesi bakımından iş yasamızda düzenlemeler bulunmaktadır.
4857 sayılı Yeni iş yasamızın gerekçesinde konuyla ilgili olarak aşağıdaki madde yer almaktadır.
MADDE 71- Çalıştırma yaşı ve çocukların çalıştırılması yasağı bakımından madde Avrupa Birliği’nin 2 Haziran 1994 tarih ve 94/33 sayılı Direktifi’ne uygun olarak yeniden düzenlenmiştir. Öncelikle “çocuk” ve “genç işçi” kavramları getirilmiş; 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaklanmıştır. Ancak, istisnaen 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimi bitirmiş çocukların nitelikleri belirtilen hafif işlerde çalıştırılabileceği kabul edilmiştir. Ayrıca maddede, çocuk ve genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işlerde esas alınacak hususlar ve bu işçilerin işyerinde çalışma süreleri okula gidip gitmediklerine göre yeniden düzenlenmiştir.
Gerçektende Yeni iş yasamızın konuyla ilgili maddesinde (3) aşağıdaki hükümler yer almaktadır.
Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuğun gördüğü iş onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamaz, onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar veremez.
Onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler ile onbeş yaşını tamamlamış, ancak onsekiz yaşını tamamlamamış genç işçilerin çalışmasına izin verilecek işler, ondört yaşını bitirmiş ve ilk öğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından altı ay içinde çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir.
Temel eğitimi tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuzbeş saatten fazla olamaz. Ancak, onbeş yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir.
Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri yukarıda birinci fıkrada öngörülen süreleri aşamaz.
Şu halde konuyu yukarıda aktardığımız yasal düzenlemeler çerçevesinde toparlayacak olursak; İş kanunu kapsamında yer alan bir işyerinde 15 yaşını doldurmamış bir çocuğun çalışması mümkün değildir. Ancak 14 yaşını doldurmuş ve bunun yanında ilköğretimi tamamlamış çocuklar hafif işlerde çalıştırılabileceklerdir. Şimdi dilerseniz İş kanunumuzun71.maddesine göre hazırlanan yönetmelik (4) uyarınca Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işleri inceleyelim.
ÇOCUK İŞÇİLERİN ÇALIŞTIRILABİLECEKLERİ HAFİF İŞLER
- Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecekolanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri,
- Kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri
- Esnaf ve sanatkârların yanında satış işleri,
- Büro hizmetlerine yardımcı işler,
- Gazete, dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç),
- Fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler,
- Satış eşyaları na etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri,
- Kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç
- Spor tesislerinde yardımcı işler,
- Çiçek satışı, düzenlenmesi işleri.
GENÇ İŞÇİLERİN ÇALIŞTIRILABİLECEKLERİ İŞLER
1. Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri,
- Meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri,
- Helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri,
- Kasaplarda yardımcı işler,
- Çay işlemesi işleri,
- Çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri,
- Küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler,
- Süpürge ve fırça imalatı işleri,
- Elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri,
- Toptan ve perakende satış mağaza ve dükkânlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri,
- Büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler,
- İlaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri,
- İçkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler,
- Diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri,
- Yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri,
- Yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri,
- Sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri,
- Çanak, çömlek çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç),
19. El ilanı dağıtımı işleri, - Cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç),
- Bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç)
- Pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç tarak ve kolalama tezgahlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri,
- Balıkhane işleri,
- Şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler,
- Araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen
torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler,
- Su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri,
- Sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç).
Aşağıdaki işlerde ise gerek çocuk gerekse genç işçiler çalıştırılamazlar.
ÇOCUK VE GENÇ İŞÇİLERİN ÇALIŞTIRILAMAYACAKLARI İŞLER
1. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 69 uncu maddesinde belirtilen gece dönemine rastlayan sürelerde yapılan işler,
- Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yeraltında veya su altında çalışılacak işler 3. Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliğinde 18 yaşını doldurmamış kişilerin çalışmasının yasaklandığı işler,
- Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği kapsamındaki işler,
- Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik kapsamında yer alan işler,
- Alkol, sigara ve bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve toptan satış işleri,
- Parlayıcı, patlayıcı, zararlı ve tehlikeli maddelerin toptan ve perakende satış işleri ile bu gibi maddelerin imali, işlenmesi, depolanması işler ve bu maddelere maruz kalma ihtimali bulunan her türlü işler,
- Gürültü ve/veya vibrasyonun yüksek olduğu ortamlarda yapılan işler,
- Aşırı sıcak ve soğuk ortamda çalışma gerektiren işler ile sağlığa zararlı ve meslek hastalığına yol açan maddeler ile yapılan işler,
- Radyoaktif maddelere ve zararlı ışınlara maruz kalınması ihtimali olan işler,
- Müteharrik makineler kullanılarak yapılan işler
- Fazla dikkat isteyen ve aralıksız ayakta durmayı gerektiren işler,
- Parça başı ve prim sistemi ile ücret ödenen işler,
14 . Para taşıma ve tahsilat işleri,
15.İş bitiminde evine veya ailesinin yanına dönmesine olanak sağlamayan işler (eğitim amaçlı işler hariç),
16.Meslek eğitim programı gereği staj nedeni ile yapılan çalışmalar hariç, güzellik salonlarında yapılan
yüz, vücut bakımı ve estetiği, epilasyon ve masaj işleri,
- Açık bir şekilde veya uzman hekim raporu ile fiziki ve psikolojik yeterliliklerinin üzerinde olan işler,
- Toksit, Kanserojen, nesil takip eden genler zararlı veya doğmamış çocuğa zararlı veya herhangi bir şekilde insan sağlığını etkileyen zararlı maddelerle ilgili işler,
- Eğitim, deney eksikliği güvenlik konusunda dikkat eksikliğine bağlı olarak gençlerin maruz kalabileceği kaçınılması veya fark edilmesi mümkün olmadığına inanılan iş kazası riski taşıyan işler.
Genç ve çocuk işçilerin çalıştırılabilecekleri ve çalıştırılmayacakları işleri böylece sıraladıktan sonra bu kurala uymamanın yaptırımına bakalım.
İş kanunumuzun 104. Maddesi uyarınca aynı kanunun 71 ve 73. maddelerine aykırı olarak genç ve çocuk işçi çalıştıran ve bunları gece çalıştırma yasağına uymayan işverenlere idari para uygulanmaktadır. Bunun dışında bu tür bir sözleşme geçersiz olmakla karşı karşıya kalacaktır.
“ Genel asgari işçi çalıştırma yaşından aşağı işçi olarak çalıştırılmayı yasaklayan kurala rağmen ondan daha küçük yaşta yapılan hizmet akdi kural olarak geçersizdir. Ancak bu geçersizlik emredici hukuk kuralına aykırılığa dayanır.” (5)
İŞ KANUNA TABİ OLMAYAN İŞLERDE DURUM FARKLI
Konu İş kanununa tabi işlerde bu şekilde iken, bir de iş kanununa tabi olmayan bazı işler var ki durum bu tür işlerde önemli farklılıklar arz etmektedir. Çünkü bu tür işlerde İş kanunumuzda söz konusu olan yaş sınırlamaları yer almamaktadır. Şimdi dilerseniz konunun bu yönünü Sosyal Güvenlik Uzmanı ve SGK müfettişi Ali TEZEL ’in aşağıdaki açıklamaları ile sürdürelim (6)
“ Esnaf yanında yaş şartı yok
4857 sayılı İş Kanunu’nun 4’üncü maddesine göre; “…Esnaf ve Sanatkarlar Kanunu’nun 2’nci maddesinin tarifine uygun üç kişinin çalıştığı işyerlerinde…” İş Kanunu uygulanmaz dolayısıyla çocukların çalıştırılmaları konusunda İş Kanunu’ndaki gibi bir sınırlama esnaflar için geçerli değildir. Bu durumda, mahallemizde bulunan bakkal-market-kasap-manav-terzi-berber-kuaför gibi esnafların yanında meslek öğrenmek için işe girenlere iki farklı kanun uygulanır. Esnafın bulunduğu ilçe veya mahalde 3308 sayılı Kanun gereğince açılmış Çıraklık ve Mesleki Eğitim Merkezi yoksa esnaflık faaliyeti konusunda sınıf açılmamışsa, Borçlar Kanunu’nun 318’inci maddesindeki şartları içeren Çıraklık Sözleşmesi yapılmalıdır. Bu sözleşme gereğince de çırak kaç yaşında olursa olsun SSK’ya sigortalı olarak bildirilmelidir. Bu emeklilik için başlangıç sayılır.
3- Çıraklık veya sanat okulunun sigortası hiçbir işe yaramaz
3308 sayılı Mesleki Eğitimi Kanunu gereğince 14 yaşını tamamlamış olan çocuklara çırak denilmektedir. 3308 çıraklığı için yapılan SSK ise emeklilik için başlangıç değildir. 3308 sayılı Kanun gereğince meslek liselerinde okuyan öğrenciler ile Çıraklık Eğitim Merkezi öğrencileri için Milli Eğitim Bakanlığı’nca çırak-öğrenci sigortası yapılmaktadır ve SSK’ya iş kazası-meslek hastalığı ile hastalık sigortası primi ödenmektedir. Bu priminin içinde emeklilik primi olmadığı için bu okul ve merkezlerde yapılan sigortalar emeklilik için başlangıç sayılmaz-bir işe de yaramaz.
4- Sanatsal faaliyetlerde yaş sınırı yok
5953 sayılı Basın İş Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu veya 4857 sayılı Kanun gibi henüz özel bir çalışma kanunu-düzenlemesi olmayan güzel sanatlar konularında Borçlar Kanunu’nun 353 üncü maddesi uygulanır. (Madde 353 – Bu babın hükümleri hizmet akdinin teşekkül unsurlarını havi olmakla beraber ilmi veya bedii malümatı mahsusayı haiz olanlar tarafından ücretle yapıla gelen mesai hakkındaki akitlere de tatbik olunur.)
Borçlar Kanunu gereğince yapılacak hizmet akitlerinde ise belli alt yaş şartı yoktur bu nedenle güzel sanatlar konularında faaliyet gösteren, mesela-reklam filminde rol alan, katalog çekimlerinde görev verilen-hizmet akdi yapılan çocuklarımız KAÇ YAŞINDA OLURSA OLSUN 506 sayılı Kanun’un ek 10’ uncu maddesi gereğince sigortalı yapılmak zorundadır.”
Evet, sonuç itibarı ile konu İş Kanunu’ na tabi olan ve olmayan işletmeler bakımından farklılıklar arz etmekle birlikte genel hatları ile böyledir. Ebeveynlerin dikkat etmesi gereken husus çalıştırma yaşı konusundaki yasal sınırlar, ve hileli sigortalılık olarak değerlendirilebilecek ve iptal edilecek sigortalılık işlemlerinden kaçınmak olmalıdır.
Dip Notlar:
(1) Anayasa, md. 50
(2) ILO: Kötü şartlardaki çocuk işçiliğinin yasaklanması ve ortadan kaldırılmasına ilişkin 182 sayılı acil önlemler sözleşmesi
(3) İş Kanunu, md.71
(4) Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik R.G.: 06.04.2004 Sayı: 25425
(5) Ercan AKYİĞİT İş Kanunu Şerhi s.1878 Seçkin yayınevi Ankara 2006
(6) Kaynak : www.alitezel.com.tr