4857 sayılı İş Kanunu uyarınca haftalık 45 saati geçen çalışmalar fazla çalışma olarak nitelendirilmiştir. Kanunda fazla çalışmanın, işçinin normal saatlik çalışma ücretinin %50 fazlalaştırılarak ödeneceği hükme bağlanmıştır. Aynı zamanda işçi, eğer kendisi talep ederse, her bir saatlik fazla çalışmanın karşılığını 1,5 saat serbest zaman olarak kullanabilecektir. Diğer bir ifade ile işçiye bu konuda iki ayrı seçimlik hak tanınmıştır. Bunlardan ilki yapılan fazla mesai karşılığı ücret, diğeri ise serbest zaman talep hakkıdır. İşçi serbest zaman kullanma talebini fazla mesai yaptığı müddetten itibaren 6 ayda kullanmak için talepte bulunmalıdır. İşçi bu haklardan birisini tercih etmek durumundadır, hem fazla mesai ücreti ve hem de serbest zamanı birlikte kullanamaz.[1]
Yargıtay 9. Hukuk Dairesinin 14.3.2006 tarihli kararında “…Taraflar arasında imzalanmış olan iş sözleşmesinin 9. maddesinde yasal fazla çalışma ücretlerinin aylık ücrete dahil olduğu yönünde kurala yer verilmiştir. Hükme esas alınan bilirkişi raporunda anılan hüküm değerlendirmeye alınmamıştır. Dairemizin kararlılık kazanmış olan uygulamasına göre, yılda 90 gün ve 270 saate kadar yasal fazla çalışma ücretlerinin aylık sabit ücretin içinde ödenmesi olanaklıdır. Taraflar arasında imzalanan iş sözleşmesinin anılan hükmüne değer verilmeli ve buna göre fazla çalışma alacağı yönünden hesaplama yapılmalıdır. Bu konuda eksik inceleme ve hatalı değerlendirme ile sonuca gidilmiştir.” ifadelerine yer verilerek, iş sözleşmesinde belirtilmesi halinde yıllık 90 gün ve senelik 270 saat kadar yasal fazla çalışma ücretinin aylık sabit ücrete dahil olarak ödenmesinin olanaklı olduğu sonucuna varılmıştır.[2]
Öncelikle ifade etmek gerekir ki, kayıtdışı istihdamın yaygın ve ücretlerin asgari geçim standardının altında olduğu ülkemizde; fazla mesai alacağını aylık ücrete dahil etmek işçilik haklarının hukuka aykırı bir şekilde sınırlandırılması anlamına gelecektir. Aylık net 500 YTL alan bir işçi ile akdedilen sözleşme gereği, yılda 90 gün ve aylık 270 saatlik fazla çalışmayı bu ücrete dahil etmek, açık bir şekilde yasal hakların sınırlandırılmasıdır.
Kanunda fazla mesai ücretinin bir işçilik hakkı olduğu, haftalık 45 saatten fazla çalışmanın yapılması halinde fazla mesai ücretine hak kazanılacağı ifade edilmiştir. İşçiye bu konuda sağlanan diğer hak ise, fazla çalışmaları serbest zaman olarak kullanmayı talep hakkıdır. Şu halde Kanunda fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dâhil edilebileceği yönünde bir hüküm bulunmamaktadır. Eğer Kanun böyle bir hususa izin verecek olsa idi, fazla çalışma ücretini düzenleyen madde metnine “aksi kararlaştırılmadıkça” vb bir hüküm eklenirdi. Oysa madde metninde fazla çalışma ücretinin mutlak olduğu, bunu dilerse ancak ve ancak serbest zaman olarak kullanmayı talep etme hakkının işçide olduğu ifade edilmiştir. Şu halde kanunda düzenlenmeyen bir yetkiden hareketle, iş sözleşmelerine senede 90 gün ve yılda 270 saate kadar fazla çalışmanın aylık ücrete dahil olduğu yönündeki hükümlere imkan tanımak, işçilik haklarına önemli ölçüde zarar verecektir.
Konuya ilişkin ifade edilmesi gereken bir diğer husus ise, fazla çalışmanın yapılabilmesi için işçinin rızasının alınmasıdır. İş Kanunun 41. maddesinin 7. fıkrası hükmüne göre, işçinin fazla çalışma yapması için onayının alınması şarttır. Fazla Çalışma Yönetmeliğine göre işçinin onayının her yıl başında yazılı olarak alınması ve işçinin özlük dosyasında saklanması bir zorunluluktur. Şu halde gerek Kanun ve gerekse de Yönetmelik hükmü gereği fazla çalışmanın yapılabilmesi için işçinin sözleşme yapılırken ve her yılbaşında işçinin rızasının alınması şart koşulmuş iken ve bu yetki sadece işçinin fazla çalışma yapma yönündeki rızasına ilişkin iken, fazla mesai ücretinin aylık ücrete dahil olduğu yönündeki sözleşme hükümlerine imkan tanımak Kanunda yer almayan bir yetkinin sözleşme ile düzenlenmesi anlamına gelir ki, bunun da hukuken korunmaması gerektiği kanaatindeyiz.
[1] Ayrıntılı bilgi için bkz. Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, sh 1516 vd
[2] Karar hakkında ayrıntılı açıklma için bkz. Şahin Çil “4857 sayılı İş Kanununa Göre Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma” Çalışma ve Toplum Dergisi 2007/3